Een warm bezoek in de Koude Oorlog

Door: Lynn Stroo

Het is 2012 en ik ben als student geschiedenis in de Duitse hoofdstad voor archiefonderzoek. Samen met een studiegenoot lopen we op de Mauerweg, een wandelpad dat de voormalige Berlijnse Muur markeert. In het voorbijgaan trekt de foto van King onze aandacht. Wat doet deze man op deze plek?

Op de plaquette staat het verhaal van een bijzonder bezoek van de Amerikaanse dominee en burgerrechtenactivist in 1964 aan West- én Oost-Berlijn. De Duitse deling was voor mij op dat moment vooral iets uit geschiedenisboeken. Maar in de Stallschreiberstraße vond ik een Oost-West-verhaal op straat dat me niet losliet en ik besloot erin te duiken.

In de namiddag van 12 september 1964 landde Martin Luther King samen met zijn vrouw op de West-Berlijnse vluchthaven Tempelhof. Hij was uitgenodigd door burgemeester Willy Brandt, die hij eerder in Amerika had ontmoet.

Brandt was onder de indruk van King, beroemd om zijn I have a dream-speech uit 1963. Zijn geweldloze verzet tegen de rassenscheiding in Amerika leidde onder meer tot de Civil Rights Act van 1964, waarmee discriminatie grotendeels werd verboden.

Maar King had nog een tweede, onofficiële uitnodiging gekregen: eentje voor Oost-Berlijn. Heinrich Grüber, provoost van de Oost-Berlijnse St. Marienkirche, correspondeerde sinds 1963 met King. Grüber had hem persoonlijk gevraagd naar Berlijn te komen. Dat was opvallend, want de communistische Deutsche Demokratische Republik (DDR) had geen diplomatieke banden met de Verenigde Staten en was sinds de bouw van de Muur in 1961 letterlijk afgesloten van het kapitalistische Westen.

King begon met het officiële gedeelte van zijn bezoek aan West-Berlijn en tekende het Gouden Boek, het ceremoniële gastenboek van Berlijn, in het raadhuis Schöneberg. Daarna ging hij naar de Berliner Philharmoniker, waar hij de veertiende Berliner Festwochen opende, het festival waarvoor hij was uitgenodigd.

In de Waldbühne hield King een openluchtkerkdienst voor ruim twintigduizend West-Berlijners. Hij sprak voornamelijk over de strijd tegen rassenongelijkheid in Amerika, en maakte vergelijkingen met de stad die hij bezocht. Hij noemde Berlijn het symbool van de deling van mensen door mensen. Willy Brandt, die ook aanwezig was, schreef in zijn memoires hoe de woorden van King, doordrongen van morele kracht, de taalbarrière ontstegen.

De reacties op King waren enthousiast, vertelden ooggetuigen later, maar zijn woorden over vrijheid en protest hadden weinig impact. Het feit dat er een Amerikaanse beroemdheid stond te spreken domineerde.

Tot zover verliep het officiële programma in West-Berlijn vlekkeloos. Toch vonden de belangrijkste momenten van Kings bezoek ergens anders plaats. Dat had te maken met Kings reactie op de zeer gespannen situatie tussen Oost- en West-Berlijn, veroorzaakt door een incident een paar uur eerder.     

In de vroege morgen van 13 september had de 22-jarige Oost-Duitse Michael Meyer geprobeerd in het stadsdeel Kreuzberg over de Muur de DDR te ontvluchten. De Oost-Duitse grenswachters openden het vuur op de vluchteling, waardoor het incident uitmondde in een vuurgevecht tussen de grenswachters en de Amerikaanse soldaten. Meyer werd door acht kogels geraakt in zijn armen en benen en bleef zwaargewond in het grensgebied liggen.

Een 21-jarige Amerikaanse soldaat, Hans-Werner Pool, wist tegen alle regels in de gewonde vluchteling over de Muur naar de westkant te trekken, zodat hij naar het ziekenhuis kon. Tijdens de reddingsactie bleven de grenswachters schieten. De huizen aan de westkant van de Muur, in de Stallschreiberstraße, raakten door het schietincident flink beschadigd. Enkele inwoners werden geraakt door rondvliegende kogels en glasscherven. Het voorval maakte pijnlijk duidelijk hoe gevaarlijk de situatie in Berlijn was.

Toen King van het incident hoorde, besloot hij meteen naar de Stallschreiberstraße te gaan. Dit was niet opgenomen in het officiële programma, maar King aarzelde niet. Hij sprak met buurtbewoners die het vuurgevecht hadden gezien. Terwijl hij de kogelgaten in de wanden van het huizencomplex waarnam, zei hij tegen een verslaggever hoe onbegrijpelijk hij het voorval vond.

Door de gespannen relatie tussen Oost- en West-Berlijn hadden de Amerikaanse autoriteiten het paspoort van King tijdelijk afgenomen. Het zou te riskant zijn om de grens naar Oost-Berlijn over te steken. Had King, ondanks dat er geen officiële uitnodiging van de DDR lag, besloten naar de St. Marienkirche te gaan?

Het antwoord kwam diezelfde avond. Om zeven uur arriveerde King samen met twee Amerikaanse medewerkers bij grenspost Checkpoint Charlie. Na druk overleg tussen de wachters mocht het drietal doorrijden. King, die geen paspoort op zak had, gaf zijn creditcard in bewaring.

Bij de Marienkirche stonden massa’s mensen op de Amerikaanse gast te wachten. Ze wilden hem aanraken en zijn handtekening. Provoost Grüber, die King had uitgenodigd, was er niet. Hij mocht vanwege kritische uitlatingen over de communistische staat de DDR niet meer in. Vanaf het begin van de Oost-Duitse staat probeerde het regime de macht van de kerken in te dammen. De machtige status van de kerk in de samenleving paste niet in de marxistische machtsstructuur van de DDR.

Het was daarom bijzonder dat zo’n 1500 mensen zich in de afgeladen kerk hadden verzameld. De sfeer was gespannen en verwachtingsvol, vertelde één van Kings’ medewerkers later. King hield dezelfde speech als hij eerder in de Waldbühne had gehouden, maar nu begon hij met de groeten over te brengen van de christenen uit West-Berlijn. Op een geluidsopname van de dienst die de Marienkirche zelfs maakte, is duidelijk te horen hoe stil het was terwijl King aan het woord was.

In de religieuze woorden van King zaten ook politieke boodschappen verpakt. Hij zei dat voor Jezus alle mensen één zijn, en dat er voor Jezus geen Oost of West, geen Noord of Zuid bestaat. Daarmee maakte hij indirect een statement tegen de Muur. Ook het aanwezige koor maakte een radicaal gebaar, door het lied ‘Go down Moses’ te zingen, waar herhaaldelijk de zin ‘Let my people go’ in voorkomt.

Opvallend is dat het bezoek van King aan Oost-Berlijn geen officiële aandacht kreeg van de DDR. Ook niet toen hij later zijn toespraak herhaalde in de nabijgelegen Sophienkirche. Gedurende zijn vierurige bezoek aan de DDR legde het communistische bestuur hem geen strobreed in de weg. De DDR had King graag als symbool van het onderdrukte Amerika willen gebruiken als propaganda, maar daartoe was de regering in 1964 nog niet in staat, stelden historici achteraf.

Tekst gaat door onder afbeelding.

Het feit dat King ongestoord de DDR kon bezoeken, was een uitzonderlijke situatie in de geschiedenis van de Oost-Duitse staat. King, het symbool van de onderdrukking in Amerika, sprak over hoop en verandering. Dat veroorzaakte grote opwinding bij de gelovigen in de DDR die een pessimistische kijk op de toekomst hadden gekregen.

Het bezoek van King aan Oost- én West-Berlijn is overschaduwd door grote gebeurtenissen in de turbulente jaren zestig. Maar de plaquette in de Stallschreiberstrasse attendeert de Muur-wandelaar gelukkig op dit warme moment in de Koude Oorlog.