Er is een ziekenhuis vernoemd naar Van Leeuwenhoek en hij wordt gezien als pionier van de microbiologie. Waaraan dankt hij die goede reputatie?
'Die roem komt voort uit het feit dat hij de eerste was die eencellig leven zag en de tweede of derde die zaadcellen zag. Daarnaar heeft hij veel onderzoek gedaan en dat was revolutionair voor zijn tijd. De moderne wetenschap van geschiedschrijving ontstond in de negentiende eeuw, dat was ook de tijd waarin de microbiologie een enorme sprong nam. Microscopisten zagen dat Van Leeuwenhoek zo’n twee eeuwen eerder al dingen had gezien die zij zo interessant vonden. Daarom maakten zij hem tot hun voorvader. Terwijl Van Leeuwenhoek helemaal geen idee had wat bijvoorbeeld een cel was.'
Is het dan wel terecht dat hij die reputatie heeft?
'Hij verdiende wel degelijk bewondering, want zonder onze moderne denkkaders zag en beschreef hij de cellen goed. Observatie is erg subjectief, wat mensen zien is voor een groot deel wat ze verwachten te zien. Van Leeuwenhoek kon bijna neutraal kijken; hij kon de kennis van de wereld waarin hij leefde als het ware omzeilen, om nieuwe theorieën te vormen over wat hij zag. Aan de andere kant had hij dus geen idee van hoe de microbiologie er later uit zou zien, en bleken veel van zijn theorieën incorrect.'
'In zijn brieven spatte het ervan af dat Van Leeuwenhoek veel plezier had in zijn werk'
Wat voor man was Antoni van Leeuwenhoek?
'Van Leeuwenhoek was ijdel, maar hij was zich ook erg bewust van zijn beperkingen. Zijn ijdelheid zorgde ervoor dat hij wilde presteren en gezien wilde worden. Hij was ook heel trots op bijvoorbeeld zijn goede gebit en zijn verzorgde verschijning. Toch stelde hij zich ook heel bescheiden op, bijvoorbeeld als het ging om het spreken van vreemde talen. Hij heeft nooit aan een universiteit gestudeerd en was geen groot abstract denker. Bovendien was hij niet bang om zijn eigen comfort op te geven voor zijn onderzoek: zo droeg hij eens luizen bij zich in zijn sokken omdat hij ze wilde onderzoeken. Dat contrast maakt hem een heel boeiend persoon.
Verder was Van Leeuwenhoek veel grappiger en amusanter dan ik had verwacht. In zijn brieven spat het er vanaf dat hij enorm veel lol had in zijn werk. Hij was als een kind in een snoepwinkel.'
In het boek komt naar voren dat Van Leeuwenhoek veel belangstelling wekte buiten de wetenschappelijke wereld, bijvoorbeeld bij Peter de Grote. Waarom was dat?
'Van Leeuwenhoek was succesvol in de vroege Verlichting. Mensen werden heel enthousiast van allerlei nieuwe wetenschappelijke observaties. In de achttiende eeuw ontstond het idee van physique amusante, ofwel wetenschappelijke proefjes als entertainment. Daarvan was Van Leeuwenhoek eigenlijk een vroege versie. De bovenlaag van de samenleving was nieuwsgierig naar zijn werk en wilde ook laten zien over goede smaak te beschikken. Van Leeuwenhoek had dan ook enkele microscopen met een paar mooie preparaten klaarliggen, voor als er mensen langskwamen. Hij wist dat sommige instrumenten, zoals de aalkijker (waarmee je bloed kunt zien stromen in een levende vis), goed werkten om verwondering op te wekken bij het brede publiek. Hij was wat dat betreft een ervaren gastheer.'
'Wetenschap is zoeken en tasten en dan heel langzaam een stapje verder komen'
Veel, klein en curieus is niet de eerste biografie over Van Leeuwenhoek. Waarin vult dit de eerdere boeken over de beroemde wetenschapper aan?
'De biografieën die er al waren zijn verouderd en geven vaak alleen een wetenschappelijk perspectief op Van Leeuwenhoek. Mijn biografie schetst een breder beeld van zijn leven en van wetenschap in de zeventiende eeuw. Waar mensen aan denken bij wetenschap is vaak iemand die ergens aan zit te werken en dan opeens een eurekamoment beleeft. Maar wetenschap is hard werken en doorzetten; je kunt in een volledig verkeerde gedachtegang zitten, waar dan toch iets relevants uit blijkt te komen. Het is zoeken en tasten en dan heel langzaam, met meerdere mensen tegelijkertijd, een stapje verder komen.
Verder hoop ik ook dat het boek inzicht geeft in het leven in de zeventiende eeuw en in de mentaliteit van toen. Hopelijk krijgt de lezer ook iets mee van het plezier dat Van Leeuwenhoek beleefde aan zijn werk.'
Door: Marit van der Spek
Geertje Dekkers
Veel, klein en curieus.
De wereld van Antoni van Leeuwenhoek (1632-1723)
Spectrum, 216p.