Niemand is immuun voor de macht van het verleden

Fake history. Nepgeschiedenis. Dat is het algemene oordeel over de historische argumentatie die president Vladimir Poetin gebruikte om de Russische inval in Oekraïne te rechtvaardigen. Volgens hem zijn Russen en Oekraïners één volk met een duizendjarige gedeelde geschiedenis, dat door domme beslissingen van Poetins communistische voorgangers in het Kremlin en vals spel van het vijandige Westen uit elkaar is gedreven. Dat is er immers al eeuwen op uit om het machtige Rusland een toontje lager te laten zingen. Na onder meer de Polen, de Fransen onder Napoleon en natuurlijk Hitlers nazi’s vormen de VS, de NAVO en de EU samen de volgende vijand aan de poorten. 

Maar volgens internationale historici zou Poetin met zijn visie op het verleden op iedere school buiten Rusland een dikke onvoldoende scoren. Zijn bizarre en groteske historische claims zouden geen enkele serieuze factcheck overleven, maar zijn de waanbeelden van een paranoïde man, getraumatiseerd door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en geobsedeerd met de gloriedagen van het Russische Rijk onder de tsaren. Poetin leeft in een geheel eigen wereld en houdt er een ronduit belachelijk beeld van de wereldgeschiedenis op na. 

Poetins bizarre en groteske historische claims zouden geen enkele serieuze factcheck overleven  

En waarom ook niet? Iedereen zit tegenwoordig vast in zijn eigen bubbel. Complottheorieën zijn alomtegenwoordig, van het oordeel dat de aanslagen op de Twin Towers in New York in 2001 een inside job waren tot de volgens presidentskandidaat Donald Trump van hem gestolen verkiezingsoverwinning in 2020. Er zijn ook Nederlandse parlementariërs die niet alleen een boosaardige ‘omvolkingstheorie’ propageren, maar ook geloven dat de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA de maanlanding in 1969 in scène zou hebben gezet. 

Er is toch genoeg bewijs voor dit alles? Je hoeft bijvoorbeeld niet al te diep te graven in de krochten van het internet om de regisseur van het toneelstukje te vinden: Stanley Kubrick, bekend van de sciencefictionfilm 2001: A Space Odyssey. Als bedankje mocht hij peperdure NASA-lenzen gebruiken om zijn volgende rolprent te draaien. 

Argumenten te over, want complottheorieën worden vaak aangejaagd met nepnieuws en met kunstmatige intelligentie gemaakte deepfakes. Socialmedia-algoritmes serveren het allemaal gretig uit. Alles om de aandacht vast te houden en juist het bizarre spreekt vaak tot de verbeelding. Feit en fictie lopen door elkaar heen. En omdat je niet weet wat echt is, kun je eenvoudig worden genept.

Nepgeschiedenis 
Dat gebeurt dus ook met de geschiedenis. Poetins visie op het verleden mag dan uiterst selectief en ideologisch gemotiveerd zijn, maar hij is wel degelijk weldoordacht. Je kunt het smalend nepgeschiedenis noemen, maar Poetin en zijn spindoctors hebben zeer bewust voor deze aanpak gekozen. In afgelopen decennia heeft het Kremlin ontzettend veel tijd en moeite gestoken in het optuigen van een zorgvuldig opgebouwd beeld van de geschiedenis.   

Hoe ziet dat er in een notendop uit? Rusland is een trotse natie met een bijzondere lotsbestemming. Tegelijkertijd is het een land dat al duizend jaar wordt bedreigd door verraderlijke vijanden, voornamelijk vanuit het listige Westen. Rusland is vernederd en heeft zwaar geleden, maar is dankzij sterke leiders uiteindelijk toch altijd als glorieuze overwinnaar uit de bus gekomen. Het verleden ‘bewijst’ dat en de geschiedenis wordt zo een argument om oppositie monddood te maken. Wie het er niet mee eens is, is een landverrader. 

Poetin is helaas niet de enige die zo te werk gaat. Donkere wolken pakken zich samen boven het verleden. Sluwe potentaten en politici zijn erop uit om de geschiedenis naar hun eigen beeld te vormen en zo hun politieke doeleinden te legitimeren. Om de negentiende-eeuwse militair theoreticus Carl von Clausewitz te parafraseren: ‘Geschiedenis is de voortzetting van politiek met andere middelen.’ Politieke opvattingen vallen daarbij op miraculeuze wijze samen met ‘historische noodzaak’, en dat is iets wat wereldwijd kan worden waargenomen, van Xi Jinping tot Donald Trump. 

De geschiedenis wordt een argument om oppositie monddood te maken. Wie het er niet mee eens is, is een landverrader 

Vooral autoritaire regimes en populisten van conservatief-nationalistische signatuur nemen graag hun toevlucht tot ‘geschiedenispolitiek’. Ze maken daarbij allemaal gebruik van in essentie hetzelfde historische frame dat Vladimir Poetin in Rusland heeft geperfectioneerd. Met dat nationale geschiedverhaal in de hand worden gevoelens van trots en vaderlandsliefde aangezwengeld. Of zoals Geert Wilders liet optekenen in zijn verkiezingsprogramma: ‘Wij zijn trots op onze cultuur, identiteit en tradities.’ 

Vladimir Poetin is tot nu toe het meest bedreven in het aanwenden van de macht van het verleden. Het is overigens niet zo dat hij een wereldschokkende ontdekking heeft gedaan. Er wordt vaak gezegd dat hij negentiende-eeuwse geopolitiek bedrijft in de eenentwintigste eeuw. Maar ook zijn geschiedschrijving stamt uit de negentiende eeuw. Toen kregen de natiestaten van Europa vorm en ging men naarstig op zoek naar het verhaal van de natie en het volk dat erbij hoorde.  

Waarom? Omdat de geschiedenis de hoeksteen is van de nationale identiteit, samen met andere belangrijke bouwstenen als een gemeenschappelijke taal, strikt afgebakende grenzen en vaak ook etnische verwantschap. De vraag wie ‘wij’ zijn laat zich gemakkelijker beantwoorden wanneer met trots kan worden teruggekeken op het verleden. 

Niemand is immuun voor de macht van het verleden, want geschiedenis is iets heel persoonlijks. Wie heeft er niet eens door oude fotoalbums gebladerd of in de kroeg herinneringen opgehaald met vrienden? Iedere familie of vriendengroep heeft anekdotes die steevast voorbijkomen op verjaardagsfeestjes. Iedereen heeft een eigen geschiedenis, die een integraal onderdeel vormt van zijn of haar identiteit. Sterker nog, we ontlenen veel van onze eigen identiteit aan de gemeenschap waarin we geboren zijn of waartoe we verkozen hebben te behoren. 

Geschiedenis is de hoeksteen van de nationale identiteit 

Brulshirts 
Grotere groepen hebben ook een eigen identiteit en die uiten ze met gedeelde symbolen, zoals vlaggen, gekleurde shirts en speciale liederen. Wie een treffend voorbeeld wil zien, hoeft alleen maar naar het doorgaans nuchtere Nederland te kijken tijdens het wereldkampioenschap voetbal. Op dicht opeengepakte pleinen zingen mensen in oranje ‘brulshirts’ uit volle borst gebroederlijk het Wilhelmus. 

Zo’n groep heeft natuurlijk ook een gezamenlijk verhaal met hoogte- en dieptepunten. Dat van het Nederlands voetbalelftal is er een van toernooien waarin het beste team van dat moment in de WK-finales van 1974, 1978 en 2010 de eindoverwinning werd ontnomen (of eerder sneuvelde door penalty's). Het hoogtepunt in de Nederlandse voetbalgeschiedenis is de overwinning op West-Duitsland in de halve finale van het EK ’88. Daarmee werd niet alleen de verloren finale van ’74 gewroken, maar en passant ook de Duitse bezetting tijdens de Tweede Wereldoorlog. De gewonnen finale tegen de Sovjet-Unie was daarna bijna vanzelfsprekend. 

De Franse socioloog Maurice Halbwachs noemde zo’n gezamenlijk verhaal, de verzameling herinneringen die een groep mensen deelt, ‘het collectieve geheugen’. Het is zeker geen objectief beeld van feiten en gebeurtenissen, maar een gekleurde weergave van ‘de geschiedenis’ vanuit het perspectief van die specifieke groep. Waarden en vooroordelen spelen een grote rol. Het collectieve geheugen heeft in die zin meer te maken met het heden dan met het verleden, omdat het een wezenlijk onderdeel is van het beeld dat de groep van zichzelf heeft. 

Het collectieve geheugen heeft meer te maken met het heden dan met het verleden

Idealiter is dat beeld niet al te ingewikkeld en voorzien van een flinke dosis nostalgie. Zo wordt het verleden een prettige plek om in te vertoeven. Een denkbeeldige plaats waar het leven veilig en voorspelbaar was. Want een eenvoudig, stabiel en begrijpelijk verleden biedt ons ook een plek om te schuilen in een ingewikkeld, chaotisch en onoverzichtelijk heden. Of zoals Vladimir Nabokov ooit schreef: ‘Een mens is altijd thuis in zijn verleden’.   

Mensen die zich nostalgisch voelen, missen iets dierbaars dat er vroeger wel was. Ze denken terug aan de tijd toen geluk nog heel gewoon was. Nostalgie biedt houvast en daaraan is grote behoefte. 

Alleen al vanuit het veilige Europa bezien is de wereld op drift geraakt. Razendsnelle technologische ontwikkelingen en verregaande mondalisering brachten welvaart, maar ook kwetsbaarheden. Mensen maken zich zorgen over dalende inkomens, stijgende prijzen en baanonzekerheid. Klimaatverandering, vergrijzing en migratie maken de toekomst ongewis. Verschuivende machtsverhoudingen, aanslagen en oorlogen veroorzaken nu al gevoelens van onveiligheid, onzekerheid én ontevredenheid. 

Nostalgie gaat echter uit van een ideaalbeeld van het verleden, dat naar believen kan worden vormgegeven. Wereldwijd maken potentaten en politici daar geraffineerd gebruik van. Met hun nationale geschiedverhaal spelen ze in op een diepgeworteld verlangen om tot een groep te behoren. Simpele zwart-witverhalen maken een complexe wereld behapbaar en begrijpelijk. Een verhaallijn van een verloren paradijs in het verleden dat zal worden hervonden, adresseert de nostalgische sentimenten én biedt een lonkend toekomstperspectief. 

Een opgeschoond verleden is overzichtelijk. De wereld wordt weer begrijpelijk: je hoort bij ‘de goeden’ of ‘de slechten’. Het gevolg is een sterk wij-zijdenken dat zorgt voor wrok en polarisatie. Sluimerende gevoelens van gemis die ten grondslag liggen aan nostalgische sentimenten worden sluw gekanaliseerd in slachtofferschap en vijanddenken. De natie moet zich verdedigen tegen een aan de hand van het verleden ingebeelde dreiging. Het resultaat is een vijandbeeld dat de bevolking in het gunstigste geval moet overtuigen het juiste vakje aan te kruisen in het stemhokje of in het ergste geval de leider klakkeloos te volgen in een verwoestende oorlog. 

Een opgeschoond verleden is overzichtelijk en maakt de wereld weer begrijpelijk 

Gelukkig is er wel een vaccin beschikbaar. Het collectieve geheugen waar Poetin en andere (wannabe-)potentaten zo’n stevige greep op hebben is immers niet gelijk aan de feiten en gebeurtenissen die samen de geschiedenis vormen. Meer en bredere historische kennis is daarom het aangewezen gereedschap om geschiedenis als politiek wapen te ontmantelen. Daarbij helpt het ook om jezelf de blik van de ander te gunnen, over grenzen heen te kijken en de geschiedenis als iets dynamisch te zien, als het ware als een omgekeerde VOC-mentaliteit die voortschrijdend inzicht oplevert. 

Het resultaat is een pluriformer, diverser en inclusiever beeld van het verleden. Dat schuurt en dat doet soms pijn. Het is een ontwikkeling die enerzijds op instemming van een groot deel van de samenleving kan rekenen en anderzijds weerstand oplevert vanwege het beladen karakter van ‘dekoloniseren’. Wie voor de een als schurk van een sokkel wordt getrokken, geldt voor de ander misschien nog steeds als held. Niet geheel verrassend verzet Wilders zich in zijn verkiezingsprogramma tegen het ‘uitwissen’ van een glorieus verleden en ‘haat tegen helden uit onze geschiedenis’.  

Dat is het mooie van democratie. Er kan – en moet – debat zijn over de interpretatie van de geschiedenis en het collectieve geheugen dat daaruit voortkomt. Dat is belangrijk, want voor autoritaire leiders volstaat maar één versie van de geschiedenis. In Rusland en China is die inmiddels in beton gegoten. En in andere landen – zoals Hongarije en India – wordt al druk getimmerd aan de bekisting. 

Ondergrondse historici
Maar zelfs dan zijn er meerdere lichtpuntjes. Ondanks grootschalige repressie zijn er ook in een land als Rusland toch mensen die de waarheid boven tafel willen krijgen. Zelfs het Chinese internet heeft achterdeurtjes waardoor ‘ondergrondse historici’ alternatieve visies verspreiden. Nationalistische geschiedschrijving heeft nog niet zo’n vaste voet aan de grond als op het eerste gezicht het geval lijkt. 

Machthebbers laten zich bovendien in de kaart kijken. Wie hun officiële geschiedenis bestudeert kan alvast verder bladeren. Vladimir Poetin laat zich leiden door zijn visie op het verleden. Hij neemt zijn lezing letterlijk. Terugkijkend speelden Poetins uitspraken over de historie van Rusland de rol van de kanarie in de kolenmijn. De beschietingen in Oekraïne werden voorafgegaan door salvo’s van historische ‘argumenten’ en ‘feiten’. Het is niet uit te sluiten dat anderen zijn voorbeeld volgen. 

Terugkijkend speelden Poetins uitspraken over de historie van Rusland de rol van de kanarie in de kolenmijn 

‘History is bunk.’ Geschiedenis is flauwekul. Dat zei de beroemde Amerikaanse industrieel Henry Ford in 1916 in gesprek met een journalist van The Chicago Tribune. Maar Ford had het helemaal mis. Geschiedenis is een uiterst serieuze zaak. Het verleden is geen dood ding. Het ligt niet veilig achter ons of opgebaard in een museum. Geschiedenis leeft. Dat is nuttig, omdat het kan helpen onszelf en anderen beter te begrijpen. Maar het kan ook heel gevaarlijk zijn. In vaardige handen is het een politiek wapen zonder weerga. Daarom moeten we op onze hoede zijn. De macht van het verleden is groot.