Portret van Joan Derk van der Capellen tot den Pol, Louis Jacques Cathelin, naar Johan Antonie Kaldenbach, 1770 – 1804, Collectie Rijksmuseum-2(2), http://hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.91252 
Binnen één nacht ontvingen honderden mensen in tientallen steden en dorpen hetzelfde pamflet. Anoniem geschreven en verspreid, met een boodschap die de Nederlandse bevolking opriep om de wapens op te pakken tegen de heersende politieke macht, zorgde het voor flink wat gespreksstof. Van wie kwam dit pamflet? Kon je de boodschap wel serieus nemen als je niet wist wie de auteur was? De autoriteiten noemden het een lasterschrift, verboden het boekje per direct en loofden beloningen uit voor degene die kon vertellen wie hiervoor verantwoordelijk was. Het verlossende antwoord liet maar liefst een eeuw op zich wachten: uiteindelijk bleek de patriottistische staatsman baron Joan Derk van der Capellen tot den Pol (1741-1784) de guilty party te zijn.
Anoniem in de media
De pamflettenactie van de baron kunnen we vergelijken met hedendaagse platformen op sociale media. Anoniem je gal spuwen op een platform als X is aan de orde van de dag. Wat wij nu als typerend voor onze tijd zien, bestond vroeger ook al, in analoge vorm. Kennelijk is de behoefte om je mening anoniem, en dus straffeloos, te uiten van alle tijden.
Toch was het opmerkelijk dat Van der Capellen zijn pamflet anoniem publiceerde. Hij was namelijk een bekend edelman en politicus met een respectabele reputatie, dus mensen namen zijn woorden serieus. Waarom besloot hij dan toch om zijn auteurschap geheim te houden?
Een rebelse baron
Joan Derk van der Capellen tot den Pol was een opstandige man. Hij verzette zich zoveel hij kon tegen de gevestigde orde, in de hoop de Nederlandse politiek te hervormen. Toen hij op zijn dertigste toetrad tot de Overijsselse Staten ontwikkelde hij zich al snel tot de grootste tegenstander van stadhouder Willem V van Oranje. In 1778 leidde zijn tegendraadsheid echter tot een politiek ballingschap van vier jaar. Dit remde zijn strijdlustigheid niet: in deze periode schreef hij Aan het Volk van Nederland, waarin hij de vriendjespolitiek en het zwakke beleid van Willem V aanklaagde.
Uit angst voor een zwaardere straf dan een politiek ballingschap besloot hij zijn pamflet anoniem te publiceren. Hierdoor kon hij zichzelf beschermen tegen een mogelijke vergelding van de autoriteiten én bleef de inhoud van zijn tekst centraal staan, in plaats van dat deze werd overschaduwd door zijn rebelse reputatie. De nasleep van zijn pamflet heeft hij helaas nooit kunnen meemaken: de baron stierf plotseling op 6 juni 1784, een krappe drie jaar na de verschijning ervan.
De echo van een strijdkreet
De nacht van 25 op 26 september zag niet alleen een knap staaltje postbezorgingswerk, maar ook een groei van het patriottistische gedachtegoed in Nederland. Het roemruchte pamflet bracht de patriotten in beweging. Ontevreden burgers en regenten pakten samen de wapens op in hun strijd voor vrijheid (van meningsuiting). De patriotten streden hierin tegen de orangisten, die de stadhouder, en dus het huis van Oranje, steunden.
De strijdkreet van de baron zou nog eeuwenlang weerklinken. Zo schreef Max Havelaar-schrijver Multatuli in 1862 een gelijknamig pamflet waarin hij verkondigde de politiek te willen hervormen. In 1992 recyclede Pim Fortuyn de slogan nogmaals in zijn Aan het volk van Nederland. De Contractmaatschappij, een politiek-economische zedenschets, waarin hij Van der Capellen als zijn ‘illustere voorganger en voorbeeld’ betitelde.
De ‘waarheid’ van anonimiteit
Anonimiteit ontneemt de lezer de mogelijkheid om in discussie te gaan met de schrijver, dus in hoeverre helpt je identiteit verborgen houden bij het overbrengen van je boodschap? Ferry Reurink, historisch auteur en specialist Oud Bezit bij het Erfgoedcentrum van Rozet in Arnhem, benadrukt dat anonimiteit mensen moet aansporen om kritisch te lezen en niet alles voor waar aan te nemen. Er zit volgens hem een belangrijk verschil bij anonieme teksten in de vraag waarom iemand schrijft: is het vooral om frustratie te uiten of is het bedoeld om kennis te delen? De reden dat iemand anoniem schrijft, bepaalt dus mede de betrouwbaarheid van de tekst.
Het grijze gebied tussen ‘echt’ en ‘nep’ wordt duidelijk als we kijken naar de verschillende reacties op Aan het Volk van Nederland. De autoriteiten bestempelden het als kwaadspreken, maar de patriotten zagen het als een informatiebron voor ‘het volk’. Hoe beoordeel je dan wat ‘waar’ is? Dit zijn overwegingen waaraan Rozet bij de tentoonstelling van haar pamfletten, met een collectie van zo’n 1300 stuks, aandacht besteedt, verzekert Reurink. Een ding is zeker: we moeten altijd kritisch kijken naar de informatie die we voorgeschoteld krijgen, anoniem of niet.
Door Vera Mannien, masterstudent Geschiedenis & Actualiteit aan de Radboud Universiteit.