Levende Linies
De locatie van militaire werken wordt meestal bepaald door de geografische grenzen, zoals een rivier of dijk. En de aanleg ervan heeft vaak een dwingende en blijvende invloed op de inrichting van het omliggende landschap. Denk hierbij aan een open schootsveld, type beplanting, waterwerken, etcetera. Veel van de oude militaire landschappen zijn nog herkenbaar en beleefbaar. Twee bijzondere en grote linies zijn de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam.
Nieuwe Hollandse Waterlinie
Van 1815 tot aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog (maart 1940) was de Nieuwe Hollandse Waterlinie de ruggengraat van onze nationale defensie. Het oer-Hollandse defensiesysteem, gebaseerd op een waterhindernis, was de verbeterde voortzetting van de eens zo succesvolle Oude Hollandse Waterlinie uit 1672. Bij oorlogsdreiging konden militairen van Muiden tot aan de Biesbosch brede stroken land onder water zetten, zodat Holland onbereikbaar was. Daarbij werd een diepte van ongeveer 40 centimeter aangehouden: te diep om doorheen te lopen, te ondiep om overheen te varen. Op strategische posities stuitte de vijand op forten, kastelen, vestingsteden en bunkers. De Nieuwe Hollandse Waterlinie was van circa 1815 tot 1940 een onneembare vesting.
Verboden kringen
De fortengordel in de Nieuwe Hollandse Waterlinie rond Utrecht is van grote invloed geweest op de ruimtelijke ordening in het waterliniegebied. Een vrij schootsveld rondom het fort was essentieel om de vijand te zien aankomen. Omdat de landsverdediging de hoogste prioriteit had, werd in 1853 de Kringenwet uitgevaardigd. In de binnenste kring van 300 meter rond een fort mocht alleen in hout worden gebouwd en met toestemming van de minister van Oorlog. In de middelste kring van 600 meter mocht tot 50 cm hoogte met steen worden gebouwd, daarboven moest het verbrandbaar zijn. In de buitenste kring, 1000 meter rond het werk, mocht wel in steen worden gebouwd maar bij oorlogsdreiging konden alle opstallen zonder meer worden geruimd; de houten huizen zouden dan worden platgebrand. De Kringenwet was tot 1951 van kracht en werd pas in 1963 definitief ingetrokken. Utrecht bouwde wel nieuwe woonwijken en industrieterreinen maar de Verboden Kringen beletten uitbreiding in oostelijke richting. Om die reden treffen we in de schootsvelden van de buitenste fortengordel rond Utrecht hoofdzakelijk bebouwing aan van na 1951.
Stelling van Amsterdam
Rondom Amsterdam ligt op een afstand van zo’n 15 kilometer nog een stelsel van 46 forten. De Stelling van Amsterdam vormt een linie met een lengte van 135 kilometer. In 1884 begon de bouw van het eerste stellingfort, het Fort bij Abcoude. Het fort bleek bij oplevering al achterhaald door de technische ontwikkeling. De komst van de brisantgranaat maakte het noodzakelijk om de resterende forten uit beton, in plaats van metselwerk, te vervaardigen. De forten telden een bezetting van ongeveer 300 man. In ieder slaapvertrek sliepen 24 tot 36 man, op strozakken in stapelbedden. Op het gebied van de persoonlijke hygiëne waren de forten goed uitgerust. In het fort werd het regenwater opgevangen in druipkokers en via een afvoerleiding naar een van de twee waterreservoirs onder de vloer geleid. De bemanning van het fort had hiermee voldoende water om een lange periode van bezetting vol te houden.
Linies UNESCO Werelderfgoed
In 2016 viert de Stelling van Amsterdam feest, want zij ontving precies twintig jaar geleden het predicaat “ UNESCO Werelderfgoed’. De stelling maakt deel uit van een imposant rijtje met onder meer de Chinese Muur en de piramides van Gizeh. Fortenringen rondom steden komen meer voor in de wereld, maar door de rol van water in het systeem is de Stelling van Amsterdam enig in zijn soort. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is ook genomineerd voor de UNESCO Werelderfgoed status, als een uitbreiding van de Stelling van Amsterdam. Als alles goed gaat, komen de Nieuwe Hollandse Waterlinie én Stelling van Amsterdam in 2019 als een geheel op deze prestigieuze lijst. Ze vormen een groot en groots (internationaal) monument van water-ingenieurschap en Hollandse vindingrijkheid.
Beleef de forten zelf
Gewelfde ruimtes, oude kruitkamers en begroeide wallen: de forten in de waterlinies staan tegenwoordig weer midden in de maatschappij. De authentieke locaties lenen zich uitstekend voor theatervoorstellingen, concerten, tentoonstellingen, vergaderingen en workshops. Binnen achter dikke fortmuren of in de buitenlucht. Er is een groot aanbod van culturele evenementen. In veel vestingwerken zijn restaurants gevestigd waar je kunt lunchen of dineren, koffie kan drinken op het terras of zelfs een uitgebreide high tea kan nuttigen. Ook kinderen hoeven zich geen minuut te vervelen met het altijd brede aanbod van kinderfeestjes, dierenworkshops, kookworkshops, rondleidingen en survivaltochten. Kijk voor activiteiten op www.forten.nl
Auteur: Titia de Zeeuw van Stichting Liniebreed Ondernemen.
Links Juke van Niekerk en rechts Titia de Zeeuw van Stichting Liniebreed Ondernemen
